Vałožynski ješybot staŭ pravobrazam dla navučalnych ustanoŭ pa ŭsim śviecie i padaryŭ plejadu vydatnych jaŭrejskich dziejačaŭ. Sabrali ŭsio, što viadoma pra rekanstrukcyju pomnika, i daviedalisia, što stała z šyldami, u jakich raniej adšukali kuču pamyłak.
Dniami ŭ Vałožynie paśla dvuch hadoŭ rekanstrukcyi narešcie ŭ svaim pieršapačatkovym vyhladzie pieršych naviedvalnikaŭ sustreŭ 200-hadovy ješybot. Heta redki prykład restaŭracyi ŭ Biełarusi, kali, zdajecca, usio atrymałasia jak maje być.
Prykład dla ŭsiaho śvietu
Vałožynski ješybot byŭ adkryty ŭ 1803 hodzie rabinam Chaimam Vałožynieram, vučniem Vilenskaha haona («Vilenskaha hienija»), jak pieršaja vyšejšaja jaŭrejskaja duchoŭnaja sieminaryja na terytoryi Uschodniaj Jeŭropy, jakaja rychtavała rabinaŭ. U pieryjad roskvitu tut navučałasia kala 300 vučniaŭ.
Inicyjatyvu padtrymaŭ hraf Juzaf Ihnacy Tyškievič, jaki pieratvaryŭ Vałožyn u svaju radavuju rezidencyju i pierabudavaŭ horad u styli kłasicyzmu.
Budynak, jaki zachavaŭsia da našych dzion, byŭ skončany ŭ 1806 hodzie. Jon byŭ rekanstrujavany paśla pažaru ŭ 1865 hodzie, ale byŭ razburany bujnym pažaram u horadzie, jaki zdaryŭsia ŭ 1886 hodzie. Z 1887 hoda kiraŭnik ješybota pačynaje vialikuju pracu pa pošuku srodkaŭ na jaho adnaŭleńnie. Achviaravańni rabilisia jak iŭdziejami z Rasijskaj impieryi, tak i ź Jeŭropy. U vyniku ješybot razrośsia da vialikaha centra, jaki raźmiaščaŭsia ŭ kompleksie budynkaŭ.
U 1896 hodzie ješybot byŭ zakryty pa zahadzie carskich uładaŭ, bo jaho kiraŭnictva admoviłasia ŭvodzić u navučalnuju prahramu ruskuju movu i śvieckija pradmiety. U 1899 hodzie jon byŭ adkryty znoŭ, choć kolkaść vučniaŭ značna skaraciłasia.
Faktyčna navučalnaja ŭstanova praisnavała da 1939 hoda, kali Vałožyn viarnuŭsia ŭ skład Savieckaj Biełarusi. Apošnija 60 vučniaŭ razam z kiraŭnikom ješybota i rabinam byli rasstralanyja nacystami ŭ 1941 h. U čas vajny budynak mocna paciarpieŭ.
Paśla Druhoj suśvietnaj vajny savieckija ŭłady prystasavali budynak byłoha ješybota pad restaran «Kołas», potym tut u 1990-ja hady pracavała kulinaryja.
Za savieckim časam budynak, niahledziačy na jaho mižnarodnaje histaryčnaje i kulturnaje značeńnie, nie byŭ uniesieny ŭ «Zbor pomnikaŭ historyi i kultury», a značyć nie mieŭ nijakaha achoŭnaha statusu.
Budynak nie byŭ źniesieny, ale za dziesiacihodździ mocna dehradavaŭ, straciŭšy amal usie svaje architekturnyja admietnaści i pieratvaryŭšysia ŭ biezabličnuju skryniu ŭ hłybini hałoŭnaj płoščy Vałožyna. Tolki lapnina z vyjavaj śviaščennaha kaŭčeha dla zachoŭvańnia skrutku tory, jakaja cudam źbierahłasia na tarcovym uschodnim fasadzie, nahadvała pra byłuju bahatuju historyju.
Pryznańnie pomnika
U 1998 hodzie padčas vizitu ŭ Vałožyn byłoha premjera Izraila Šymona Pieresa źjaviłasia damoŭlenaść ab rekanstrukcyi budynka. Tady ž budynak ješybota byŭ pryznany historyka-kulturnaj kaštoŭnaściu respublikanskaha značeńnia. U 2000 h. miascovyja ŭłady pieradali budynak va ŭłasnaść Iŭdziejskamu relihijnamu abjadnańniu ŭ Biełarusi.
Jaŭrejskaja supołka spačatku płanavała adnavić u budynku ješybot. Da hetaha prajekta prajavili cikaŭnaść niekatoryja anałahičnyja ŭstanovy ŭ Izraili i ZŠA, jakija płanavali nakiroŭvać siudy na leta svaich vučniaŭ. Ale košt prajekta rekanstrukcyi dasiahaŭ 400 tysiač dalaraŭ, što značna pieravyšała mahčymaści biełaruskaj abščyny i sponsaraŭ.
Svaimi ścipłymi siłami supołka ŭ pačatku 2000-ch hadoŭ pazabivała vokny, pastaviła na ich kraty, patynkavała i pabialiła ścieny, zamianiła kryćcio dachu, što dazvoliła źbierahčy budynak ad dalejšaha razbureńnia.
Ale hetaha było niedastatkova dla miascovych uładaŭ, jakija ŭ 2007 hodzie pryhrazili adabrać u supołki ješybot. Čynoŭniki pisali, što tahačasny stan budynka «hańba dla Vałožyna» i jon stvaraje ŭ turystaŭ niehatyŭnaje ŭražańnie pra horad. Tady pry ŭdziele zamiežnych jaŭrejskich fondaŭ udałosia sabrać $20 000 na adnaŭleńnie budynka. U 2009 hodzie architekturnym biuro «Leole», jakim kiruje Halina Levina, dziajačka jaŭrejskaj mienšaści, byli praviedzieny architekturnyja abmiery i zandažy pomnika, ale dalej sprava nie pajšła.
Pieršyja zruchi
Budynak ješybota ŭsio ž byŭ pieradadzieny ŭ 2021 hodzie na bałans adździeła ideałahičnaj raboty, kultury i pa spravach moładzi Vałožynskaha rajvykankama.
U pačatku 2022 hoda kiraŭnictva Minskaha abłvykankama sustrakałasia pa pytańni adnaŭleńnia budynka ješybot z pasłom Izraila. Adnačasova pačalisia padrychtoŭčyja pracy pa rekanstrukcyi, zakazčykam jakoj vystupiŭ Minski abłvykankam.
Navukova-prajektnym centram «Restabilis» byli praviedzieny kompleksna-navukovyja pošuki, vykanany zandažy ŭnutry i znadvorku budynku. Byli sabranyja materyjały ŭ archivach Minska, Maskvy, Vilniusa, Varšavy, Izraila.
Nad prajektam rekanstrukcyi pad navukovym kiraŭnictvam mastactvaznaŭca Ihara Duchana pracavaŭ kalektyŭ instytuta «Minskhramadzianprajekt», u jaki ŭvachodzili architektary Valancina Cyjonskaja, Śviatłana Kudryckaja i inšyja.
Uletku z archieałahičnych raskopak, jakija pravodzilisia pad kiraŭnictvam Siarhieja Linieviča vakoł ješybota, byŭ sabrany raznastajny materyjał, jaki dazvoliŭ lepš raskryć historyju pomnika.
Raboty pa rekanstrukcyi budynku pačalisia tolki ŭ kancy viasny 2023 hoda. Byli całkam zamienieny kanstrukcyi dachu, novyja draŭlanyja fiermy stali aktyŭnaj častkaj novaha interjera. Muroŭku častki ścien daviałosia restaŭryravać, asabliva mocna jana była razburana z dvarovaha fasada, jaki byŭ amal całkam pierarobleny.
Novaje načyńnie dla starych ścien
Pa starych fotazdymkach byŭ całkam uznoŭleny architekturny dekor fasadaŭ: dekaratyŭnyja elemienty na pilastrach, lištvy, sandryki, karnizy. Ješybotu byŭ viernuty aryhinalny bežavy koler.
Na pomniku imknulisia maksimalna vykarystoŭvać tradycyjnyja materyjały i technałohii. U akonnyja prajomy zamiest užo zvykłych płastykavych zapaŭnieńniaŭ pastavili draŭlanyja ramy z kasoj raskładkaj. Dźviery na ŭvachodzie taksama zrabili draŭlanymi, ź filonhami i łatunnymi ručkami. Usio, jak musiła być viek tamu.
Novy dach dazvoliŭ zrabić antresol nad uvachodam, na jakuju viaduć dźvie leśvicy na padviesach. Histaryčny dekor nie zachavaŭsia i jak jon vyhladaŭ dakładna nieviadoma, tamu jaho nie stali ŭznaŭlać. Adzinaje vyklučeńnie — «aron-kadeš», niša, dzie tradycyjna zachoŭvajecca skrutak Tory i jakaja źbierahłasia da našaha času. Vakoł jaje zrabili hipatetyčnuju rekanstrukcyju architekturnaha porcika, nad jakim źmieščana tradycyjnaja kampazicyja — dva lvy, jakija trymajuć skryžali Zapavietu.
Taksama było vyrašana raskryć niekatoryja histaryčnyja elemienty budynka, kab pakazać uzrovień budaŭnictva i jakaść cahlanaj muroŭki.
Astatni interjer pieršaha paviercha farmiruje ekspazicyja kulturna-adukacyjnaha centra, jakaja padzielena na try zony.
U pieršaj, «Naradžeńnie i stałaść Vałožynskaha ješybota», ekspanujucca pradmiety, jakija adlustroŭvajuć historyju navučalnaj ustanovy — tvory jaje zasnavalnikaŭ i «roš-ješyva», to-bok kiraŭnika ŭstanovy, pracy Vilenskaha haona, jaki istotna paŭpłyvaŭ na idei i prahramu ješybota, pradmiety iŭdaiki, jakija supravadžali paŭsiadzionnuju dziejnaść i śviatočnaje žyćcio ješybota, mastackaja hrafika.
Druhaja zona demanstruje kalekcyju znachodak, atrymanych u pracesie archieałahičnych raskopak pierad rekanstrukcyjaj ješyboty. Kalekcyja praciahvaje pieršy kulturna-histaryčny raździeł i adlustroŭvaje roznyja pieryjady ŭ historyi Vałožynskaha ješybota.
Narešcie treciaja zona znajomić z naradžeńniem novaj kultury ŭ asiarodździ słuchačoŭ i vydatnych vypusknikoŭ ješybota, uździejańnie idej škoły na suśvietnuju kulturu XX—XXI stahodździaŭ. Tut ekspanujucca litaraturnyja tvory, fota, aŭtohrafy tvoraŭ i listoŭ, hrafičnyja ilustracyi jaŭrejskich dziejačaŭ.
Niahledziačy na toje, što budynak vyhladaje adnapaviarchovaj kamianicaj, heta zusim nie tak. Ješybot maje mahutny cokalny pavierch, jaki chavaje pahorysty vałožynski łandšaft. U čas rekanstrukcyi cokalny pavierch raskryli bolš. Tut raźmiaścilisia haściničnyja numary z ułasnaj kuchniaj.
Vakoł ješybota i moŭnyja kurjozy
Była dobraŭparadkavana taksama navakolnaja terytoryja i haspadarčyja pabudovy. Zamiest prajezda z parkoŭkaj pierad ješybotam stvorana płošča.
U asnovu malunka bruku i łapikaŭ hazona pakładziena forma šaścivuholnika, u bruku možna pabačyć i «zorku Davida». Schił kala budynka ješybota terasavali šyrokimi zialonymi prystupkami.
Upryhažeńniem płoščy stała skulpturnaja hrupa «Rabin i Paet», vykananyja biełaruskim skulptaram Dźmitryjem Ahanavym. Abstraktnyja bronzavyja fihury rabina i paeta, pakrytyja hustoj zialonaj pacinaj, viaduć pamiž saboj dyjałoh pierad ješybotam.
Ź imi źviazany niadaŭni kurjoz: pobač pastavili šyldu adrazu na čatyroch movach: ruskaj, biełaruskaj, iŭrycie i anhlijskaj. Praŭda, teksty na biełaruskaj movie i iŭrycie akazalisia niepiśmiennymi. Paśla rozhałasu, šyldy z pamyłkami prybrali.
Praŭda, pamyłki jašče zastalisia — z boku płoščy pastavili dekaratyŭny znak, jaki paŭtaraje vyhlad pamiatnaj maniety, pryśviečanaj Vałožynskamu ješybotu ź jaho vyjavaj na reviersie. A taksama paŭtaraje pamyłku, dapuščanuju ŭ nadpisie na maniecie — «Vałožynskaja iješyva». Nasamreč, biełaruskija słoŭniki nie fiksujuć varyjant «ješyva», i tym bolš «iješyva», a tolki «ješybot». Zrešty, z toj ža pamyłkovaj nazvaj abjekt uniesieny i ŭ Dziaržaŭny śpis historyka-kulturnych kaštoŭnaściej.
Niedaloka ad ješybota adrestaŭryravali pad suvienirnuju kramu i cahlanuju haspadarčuju pabudovu, u jakoj zachavalisia staryja mietaličnyja akavanyja dźviarnicy.
Abjom rabot byŭ takim vialikim, što da abłasnych «Dažynak», da jakich rychtavali adkryćcio ješybota, nie paśpiavali ŭsio zrabić u vyznačany termin. Śviata pracaŭnikoŭ vioski navat pieranieśli na miesiac. Narešcie 19 kastryčnika adnoŭleny budynak adčyniŭ svaje dźviery pierad pieršymi naviedvalnikami — kiraŭnikom administracyi prezidenta Dźmitryjem Krutym i staršynioj Minabłvykankama Alaksandram Turčynym.
Vałožynski ješybot staŭ najredkim prykładam, kali biełaruskaja dziaržava całkam i jakasna adnaviła pomnik jaŭrejskaj spadčyny. U bolšaści vypadkaŭ kaštoŭnyja sinahohi i rytualnyja zbudavańni imkliva razburajucca, a inviestary, hatovyja ŭkłaścisia ŭ ich adnaŭleńnie, adzin za adnym źjaŭlajucca i źnikajuć u miedyjaprastory, nie prynosiačy karyści.
Na žal, dla Vałožyna adnaŭleńnie ješybota nie vyrašaje ŭsie prablem z kulturnaj spadčynaj, jakija byli stvoranyja za savieckim časam. Pałacava-parkavy kompleks Tyškievičaŭ, jaki moh by stać sapraŭdnaj turystyčnaj žamčužynaj kraju, siońnia padzieleny pamiž režymnymi abjektami — RAUSam i 153-j radyjotechničnaj bryhadaj asablivaha pryznačeńnia.
«Naša Niva» — bastyjon biełaruščyny
PADTRYMAĆU Vałožynie pastavili šyldy na čatyroch movach. Pravilna napisać zmahli tolki pa-rusku i pa-anhlijsku
Pravasłaŭny prychod u Słonimie pakarajuć za niezakonna pieramalavany chram XVII stahodździa
U Žyrovickim manastyry razabrali ikanastas, ź jakoha raniej vykinuli biełaruskija abrazy
Vakoł carkvy-krepaści ŭ Muravancy śpiłavali ŭsie staryja drevy — sumnyja FOTY
U jaki dzień u 2020-m mahli zdarycca pieramieny? Polski dypłamat vydaŭ knihu ab pracy ŭ Biełarusi i daŭ adkaz na heta pytańnie12
Kamientary
Hišpanski soram.