Što nas abjadnoŭvaje z Novym Arleanam? Značna bolš, čym padajecca na pieršy pohlad. U sakaviku 1997 h. pa zaprašeńni Džona A.Ekśnišasa, člena ŭradu štatu, mnie daviałosia trapić u hety horad čytać lekcyi ŭ dvuch universytetach — Novaha Arleanu i Katalickim universytecie imia Lajoły. Jość tam i treciaja VNU — universytet Tjułejn (nie havoračy ŭžo pra elitny Batan-Ruž), najlepšy z troch, ale tam paščaściła tolki papracavać u biblijatecy.
U Novym Arleanie niečakana dla siabie znajšoŭ šmat supolnaha pamiž biełarusami i miascovymi žycharami. U muzei horadu najbahaciejšaja ŭ ZŠA kalekcyja łacinskaamerykanskaha relihijnaha i śvieckaha žyvapisu XVII—XIX st. znakamitaj škoły Kuska (Peru). Heta padobnyja da biełaruskich katalickich i ŭnijackich relihijnych karcin žyvapisnyja tvory. Pa styli jany spaźniajucca ad našych na 30—50 hadoŭ, ale blizkija jak dźvie kropli vady. Toje mastactva taksama paŭstavała na miažy chryścijanskaha śvietu, i jaho hałoŭnaj zadačaj było prapahandavać kaštoŭnaści chryścijanskaj Eŭropy pierad niaviernymi. Takaja ž zadača była i ŭ biełaruskaha mastactva pierad varožaj Tureččynaj i troški dzikavataj Maskovijaj. Tamu absalutna narmalnaj u škole Kuska vyhladaje vyjava archanhieła Michaiła, apranutaha padobna da biełaruskaha šlachciuka ŭ šykoŭnyja vyšytyja stroi z karunkavym kaŭniarom (kankistadory taksama imknulisia ŭbiracca nie aby-jak), u ruce jakoha zamiest ahniavoha miača… muškiet!
Katalicka-kreolski, niepaŭtorna miašany kulturny słoj dahetul žyvy ŭ vakolicach Novaha Arleanu. Tam možna pačuć niepapsavanuju francuskuju movu XVIII st. — emihranty z Francyi jaje tak i zakanservavali. Karaciej, što havaryć — hladzicie filmy novaarleanskaha režysera Džyma Džarmuša i znajomciesia z hetaj atmasferaj. Darečy, Džarmuš paru miesiacaŭ tamu, u interviju «Hazecie vyborčaj», zajaviŭ, što za pachodžańnia jon Jarmusz, Jarmuš, a značyć, chutčej słavak abo palak i što šukaje svaje histaryčnyja karani ŭ Centralna-Ŭschodniaj Eŭropie.
Staraśvieckija tramvajčyki biehajuć pa kalcavym maršrucie ŭ histaryčnym centry Novaha Arleanu, dzie stajać asabniaki ź biełymi kalonami, a ŭ centry jość muzej historyi Paŭdniovych štataŭ ZŠA — muzej supracivu pieramožanych paŭdniovych pieramohšym paŭnočnym.
U adnym z takich «kalanijalnych damkoŭ» u Džona A.Ekśnišasa paščaściła miesiac žyć i mnie. Darečy, maje lekcyi skončylisia dosyć paciešna. Mierkavałasia, što pajedu ja ŭ ZŠA biaspłatna, prafinansavany fondam Sorasa. Fond ža Sorasa jakraz zabaranili, a ŭ Novym Arleanie ŭžo ŭsio było damoŭlena, tamu daviałosia jechać za svoj košt. Amerykancy heta acanili — tahačasny mer mister Maryjał zrabiŭ mianie hanarovym hramadzianinam horadu i pačesnym pasłom Novaha Arleanu ŭ Biełarusi (jość u ich i takija pasady, raźličanyja na raźvićcio siabroŭskich suviaziaŭ paasobnych štataŭ z zamiežžam). Ale nia heta było samaj kranalnaj padziejaj u čas majho pobytu ŭ niezabyŭnym Horadzie miesiaca, jak jaho nazyvajuć sami mieścičy — z-za pryhožaj formy pavarotu raki Misysypi, jaki jana robić praz horad. Adnojčy ŭ subotu viečaram my pajšli ŭ znakamity Francuski kvartał, dzie ŭ kožnaj kaviarni hraje bluz, džaz abo rok, jakija štohod u studzieni-lutym źlivajucca ŭ adno — samy znakamity ŭ śviecie festyval bluzu i džazu «Merdzi Hra».
Kaviarnia nazyvałasia «Donna's», i haspadyniaj jaje była pryjemnaja žančyna Donna Paniatoŭski, što siadzieła pry bary ŭ kłubach dymu znoŭ modnych u horadzie havanskich cyhar. Hraŭ Džon Marsalis-małodšy z ansamblem (treciaje kalena viadomaj muzyčnaj siamji), Džon mianie paznajomiŭ z haspadyniaj. Adnym ź pieršych pytańniaŭ było: a jakija adnosiny pani maje da Stanisłava Aŭhusta Paniatoŭskaha? «Ja jahonaja pra-pra-pra-praŭnučka», — byŭ adkaz. Karaciej, usio skončyłasia tym, što my ćviorda damovilisia: abo Marsalis, abo jašče chto-niebudź ź siami roznych hrup, što pracujuć u pani Donny, jeduć na jaki-niebudź festyval u Biełaruś biaspłatna. Na žal, mecenataŭ, kab zapłacić 5—7 tysiač dalaraŭ, nie znajšłosia.
Vy spytajeciesia: čamu ja pišu hetyja radki? Reč u tym, što Džon A.Ekśnišas pryjaždžaŭ u Biełaruś u 1993—1995 h. piać razoŭ z cyklem seminaraŭ «Čamu nacyjanalny biznes abaviazany adyhryvać aktyŭnuju rolu ŭ demakratyčnaj unutranaj palitycy?». Aprača tytulnaha pytańnia, biznesoŭcam i pieršym aktyvistam demakratyčnych ruchaŭ tłumačyli, jak pisać biznes-plany, razdajučy specyjalnyja brašury — kab małady biznes Biełarusi moh cyvilizavana naładzić suviazi z navakolnym śvietam. Na žal, historyja našaj krainy pajšła nia tym šlacham, i karysnyja ŭroki pakul mała vykarystoŭvajucca. Tamu, kali ja pačuŭ pra niaščaście, što abrynułasia na lubimy horad, ja napisaŭ Džonu.
«U maim domie, adkazaŭ Džon 20 kastryčnika, tolki prabiła dach, tamu zaliło daždžom usie try pavierchi dy ŭ padvale stajała 90 santymetraŭ vady. My, jak i mnohija bolš bahatyja biełyja siemji, paśpieli svoječasova źjechać. Užo tydzień nazad viarnulisia dachaty. U domie navat jość elektryčnaść i haz. Mnohija rajony adnaŭlajucca, u dziełavym i histaryčnym centry — dziakuj bohu, i ŭ Francuskim kvartale — kipić žyćcio. Jany paciarpieli mała. Adnak mnohija kvartały buduć adnaŭlacca hadami, a mnohich nie adnavić zusim. I samaje strašnaje — čałaviečyja zhrai, hałota, adkidy hramadztva. Kožny ofis u horadzie abrabavany, za čatyry kvartały ad mianie maradery spalili ceły kvartał. Ale niama złoha biaz dobraha — na miesca atłuściełych na sacyjalnych dapamohach hultajoŭ užo zaprošany ruplivyja meksykancy, jakija aktyŭna pracujuć na budoŭlach i ŭ inšych nia vielmi prestyžnych halinach».
«Słuchaj, — napisaŭ ja Džonu, — davaj prydumajem prahramu: prostyja biełaruskija ludzi jeduć adradžać Novy Arlean (choć hrošy zarobiać — na takich zarobkach padymałasia sialanskaja haspadarka Biełarusi pačatku XX st. Moža, historyja paŭtorycca?)».
«A što, — adkazvaje jon, — usie hateli horadu, što adnaŭlajucca, ciapier addajuć pad časovaje žytło budaŭnikam. Tych, kamu nie chapaje miesca, sielać za 100—120 mil i voziać na pracu vachtavym metadam. Kali pasolstva ZŠA ŭ Miensku padtrymaje inicyjatyvu i ludzi pajeduć aficyjna — jakaja roźnica, ci nam dapamohuć meksykancy, ci biełarusy. Zaadno i sa svaim biespracoŭjem spraviciesia». U samich ZŠA ŭzrovień biespracoŭja adzin z samych nizkich u śviecie — kala 5%. Jaki jon u nas, sami viedajecie, tolki BT nia treba słuchać.
Na hetym i vyrašyli. Darečy, pasolstva ZŠA pastaviłasia da inicyjatyvy stanoŭča, i ciapier idzie padrychtoŭčaja praca dla ažyćciaŭleńnia idei. Ideja była ahučana 16 listapada ŭ KZ «Miensk» na festyvali «Bluz žyvie ŭ Miensku».
Hienadź Starykaŭ, jakomu taksama nieabyjakava, što adbyvajecca ŭ Novym Arleanie, zaśpiavaŭ specyjalna stvoranuju kampazycyju — «Bluz Novaha Arleanu». Žyvie horad «Domu sonca, jakoje ŭzychodzić»!
Kamientary