3 sakavika 1944 hodu, 80 hadoŭ tamu, u Vilni va ŭłasnaj kvatery na vulicy Jasinskaha byŭ zabity biełaruski dramaturh, piśmieńnik, artyst, teatralny režysior, teatraznaŭca, redaktar i vydaviec, hramadski dziejač Francišak Alachnovič. Chto ŭčyniŭ złačynstva i chto jaho zamoviŭ? Piša Siarhiej Dubaviec na «Svabodzie».
Postać pieršaje vieličyni
Francišak Alachnovič pražyŭ virlivaje žyćcio, poŭnaje padziejaŭ, emocyjaŭ i absalutnych tvorčych uźlotaŭ, pazačasavaha plonu… I byŭ zabyty. Aŭtar dvuch dziasiatkaŭ pjes, hruntoŭnaha daśledavańnia «Biełaruski teatar» i taho samaha eŭrapiejskaha bestseleru «Ŭ kapciuroch HPU», pra ŭłasny dośvied siadzielca stalinskich Sałaŭkoŭ, jakija jašče nichto nie nazyvaŭ HUŁAHam… Byŭ zabyty, a dakładniej, paśla vajny byŭ nahłucha zabaronieny, zasakrečany, schavany ŭ tajemnyja archivy, jak tady dumali, nazaŭsiody. Ale ŭsie padobnyja zabarony nasamreč časovyja, i Alachnoviča znoŭ pačali drukavać u 1990-ja.
Uražvaje enerhietyka jahonaha piśma i jahonaj asoby. Jon litaralna pradziraŭsia praz svaju dolu biełaruskaha (što dla mnohich značyła — trecierazradnaha) tvorcy, vyciahvajučy i siabie, i teatar, i ŭsiu našu kulturu na eŭrapiejskuju scenu, pieraadolvajučy pravincyjalizm i amatarstva. A ŭłady — što rasiejskija, što polskija ŭ Zachodniaj Biełarusi — hvałtam viartali jaho nazad, dazvalajučy jahonamu teatru tolki amatarski status. I voś, pačynajučy z 1990-ch, tytan staŭ razhortvacca ŭva ŭsiu svaju vielič. Viarnulisia na scenu jahonyja pjesy, publiku prosta pryhałomšyła pieravydańnie jahonych «Kapciuroŭ», na Rosach u Vilni paŭstaŭ jaho kienataf pracy vydatnaha skulptara Eduarda Padbiareskaha, źjavilisia knihi pra Alachnoviča, telepieradačy i filmy pra jaho. I hetuju chvalu ŭžo było nie spynić.
Alachnovič imkliva zaniaŭ svajo miesca ŭ pieršym šerahu nacyjanalnaha panteonu. I z novaj siłaj zahučała pytańnie: chto zabiŭ klasyka?
Razhadka blizka
Adkaz znajšoŭsia amal što «na pavierchni». Hetuju krynicu padkazaŭ mnie daślednik ź Biełarusi, imia jakoha ŭ metach biaśpieki ja nazvać nie mahu. Fakt padadzieny ŭ litoŭskaj savieckaj knizie, zborniku dakumentaŭ i materyjałaŭ «Litoŭski narod u Vialikaj Ajčynnaj vajnie (1941—1945)» (Lietuvos liaudis Didžiajame Tėvynės kare (1941—1945). Vilnius, «Mintis», 1982)*. Na staroncy 274 znachodzim dakument pad numaram 311, jon pryvodzicca ŭ pierakładzie z rasiejskaj, bo aryhinał adpraŭlaŭsia ŭ Maskvu.
«Sa zvodki ŁŠPR (Litoŭskaha štabu partyzanskaha ruchu) № 7 (25) pra źniščeńnie akupantaŭ i ich pamahatych.
15 sakavika 1944 hodu partyzany paviedamili, što ŭ Vilni partyzany zabili adkaznaha redaktara vydavanaj niemcami na biełaruskaj movie hazety «Biełaruski hołas», F. Alachnoviča».
U znoscy ŭdakładniajecca: «Hetuju akcyju praviała dyversijnaja trojka Vilenskaha haradzkoha atradu na čale ź Ja. Simanavičusam (Piatrajcisam)».
U Rudnickaj puščy sustrelisia bajavyja tavaryšy na bazie padpolnaha Paŭdniovaha abkamu Kampartyi Litvy. Simanavičus pieršy źleva, u biełym płaščy
Chto zamoviŭ zabojstva
Litoŭski saviecki partyzanski ruch, jak i biełaruski, byŭ stvorany i kiravaŭsia z Maskvy. Uznačalvaŭ centralny štab usiaho savieckaha partyzanskaha ruchu pieršy sakratar CK KPB Pancielajmon Panamarenka, a litoŭskim štabam kiravaŭ pieršy sakratar CK KPŁ Antanas Śniečkus.
SK adreahavaŭ na danos Cimanoŭskaj i budzie praviarać jaje byłoha muža na «ekstremizm»26
Kamientary
Źniščyli našaha vybitnaha biełaruskaha dziejača....
Jak možna ŭ 21 stahodździ kamunistaŭ u prezidenty abirać, nie razumieju...